Problematyka potencjalnej lokalizacji karpackich grodzisk wczesnośredniowiecznych w oparciu o modelowanie GIS
Abstract
geoarcheologicznych. Jednym z wielu niezbadanych terenów pod tym względem są Polskie Karpaty, mające urozmaicony krajobraz, a ponadto sprzyjające warunki strategiczne. Najważniejszym celem niniejszego opracowania jest wskazanie miejsc, gdzie potencjalnie mogłyby znajdować się grody na mapie wczesnośredniowiecznej Polski, dopiero co się tworzącej. Drugim celem jest opracowanie
modelu detekcji potencjalnych obiektów archeologicznych oraz określenie czy punkty te korelują z obecnymi grodziskami i w jakim stopniu, a także znalezienie potencjalnych miejsc archeologicznych (na podstawie opracowanego modelu). Za pomocą współczesnych narzędzi GIS, służących do szczegółowych analiz terenów, opracowano algorytm bazujący na Numerycznym
Modelu Terenu. Pozawala on na klasyfikację wzgórz, które mogły być wykorzystywane przez wczesnośredniowieczną ludność i tworzącą się w tym czasie monarchię piastowską. Zastosowanie
tej klasyfikacji ułatwia rozpoznanie czy lokalizacja danego grodu jest korzystna z powodów topograficznych i może przysłużyć się do poszukiwania nieodkrytych jeszcze konstrukcji tego typu
na badanym terenie. Aby sprawdzić warunki lokalizacyjne, wykorzystano analizę widoczności, by znaleźć przykładowe miejsca poza wykorzystaniem strategicznym w przestrzeni, gdzie powinien
znajdować się odpowiedni gród (brak okolicznego grodu - brak ochrony), Na przykładzie jednego z potencjalnych grodzisk (Łososina Dolna) zweryfikowano na ile utworzony model sprawdza się
w praktyce. Ze względu na to, że jest to teren przygraniczny, logiczne jest, że obfitował w wiele konstrukcji obronnych, a to daje sporo możliwości badawczych w jego obrębie. W rezultacie
omawiany, autorski model, ukazujący lokalizacje grodzisk i wzgórz, może być szerzej zastosowany do wielorakich analiz, prowadzonych przez badaczy o różnych specjalizacjach. Opracowany
algorytm (po wprowadzeniu pewnych zmian) można będzie wykorzystać również do badania innych, górskich regionów.
Keywords:
Full Text:
PDF (Polish)References
ArcGIS Pro:
https://pro.arcgis.com/en/pro-app/latest/help/analysis/geoprocessing/modelbuilder/modelbuilderquick-
tour.htm (dostęp: 24.07.2024).
Atlas Grodzisk Wczesnośredniowiecznych z obszaru Polski: www.atlasgrodzisk.pl (dostęp:
07.2024).
Bakuła K., Ostrowski W., Zapłata R., 2014: Automatyzacja w procesie detekcji obiektów
archeologicznych z danych ALS. In: Minta-Tworzowska D. (ed.) Folia Praehistorica
Posnaniensia, v. XIX, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, s. 189-
Bickler S., Machine Learning Arrives in Archaeology., 2021: Advances in Archaeological Practice,
(2), Cambridge University Press dla Society for American Archaeology, s. 186–191.
Bryk M., Chyla K., 2013: Zastosowanie technologii GIS w lokalizacji stanowisk archeologicznych
podczas prospekcji terenowej. In: Roczniki Geomatyki, t. XII, 1(63), s. 19-29.
Chase A., Chase D., 2017: Detection of Maya Ruins by LiDAR: Applications, Case Study, and
Issues, 22. In: N. Masini, F. Soldovieri (ed.) Sensing the Past, Geotechnologies and the
Environment, Springer, 16, s. 455-468.
Chrzan K., Moździoch S., Rodak S., 2019: Wczesnośredniowieczne grodziska w Polsce Tom 5
powiat polkowicki województwo dolnośląskie, Wrocław, IAiE PAN, s. 12.
Copernicus: https://spacedata.copernicus.eu/collections/copernicus-digital-elevationmodel
(dostęp: 07.04.2024).
Cui J., Liu Y., Sun J., Hu D., He H., 2021: G-STC-M Spatio-Temporal Analysis Method for
Archaeological Sites, In: International Journal of Geo-Information, 10(5), s. 1-25.
Encyklopedia Leśna: https://www.encyklopedialesna.pl/haslo/srtm/ (dostęp: 20.07.2024)
Esri: https://support.esri.com/en-us/knowledge-base/how-to-invert-a-surface-using-arcgis-spatialanalyst-
(dostęp: 20.07.2024).
EU-DEM (https://land.copernicus.eu/imagery-in-situ/eu-dem/eu-dem-v1.1/, (dostęp: 15.09.2022).
Fontana G., 2022: Italy’s Hidden Hillforts: A Large-Scale Lidar-Based Mapping of Samnium.
Journal of Field Archaeology, 47(4), s. 245–261.
Geoportal Krajowy: https://www.geoportal.gov.pl/ (dostęp: 04.07.2024).
Giętkowski T., Zachwatowicz M., 2008: Klasyfikacja rzeźby w oparciu o pochodne Numerycznego
Modelu Wysokości i jej potencjalne zastosowania w badaniach krajobrazowych, Polska
Asocjacja Ekologii Krajobrazu, Problemy Ekologii Krajobrazu, t. XXI, s. 111-125.
Gruszka B., 2016: Układ Przestrzenny Wczesnośredniowiecznego Grodu W Połupinie, stan. 2. W:
B. Gruszka (ed.) Wczesnośredniowieczny gród w Połupinie, stan. 2. Nowe analizy i interpretacje
źródeł archeologicznych i przyrodniczych, Wydawnictwo Fundacji Archeologicznej w Zielonej
Górze, Zielona Góra, t. II, s. 72-100.
Guarino, G., Brucato, A., 2024: Spatial Archaeology: Remote Sensing for the Study and
Preservation of Cultural Heritage through Open Data and FLOSS Tools. Proceedings, 96(1).
Guyot A., Lennon M., Lorho T., Hubert-Moy L., 2021: Combined Detection and Segmentation of
Archaeological Structures from LiDAR Data Using a Deep Learning Approach, Journal of
Computer Applications in Archaeology, t4(1), s. 1-19.
Hare T., Masson M., Russell B., 2014: High-Density LiDAR Mapping of the Ancient City of
Mayapán, MDPI Remote Sensing, 6(9), s. 9064-9085
Hincks S., Johnston R., 2022: The ephemerality of prominence: A geospatial analysis of acoustic
affordances in a hillfort landscape. Journal of Anthropological Archaeology, 67, s. 1-19.
Hradiska: www.hradiska.sk (dostęp: 20.07.2024)
Juřík V., Snopková D., Chmelík J., Ugwitz P., Stachoň Z., Šašinka Č., Řezník T., 2021: A
Comparison of Monoscopic and Stereoscopic 3D Visualizations: Effect on Spatial Planning in
Digital Twins. MDPI Remote Sensing, 13(15), s. 5-6.
Kajkowski K., 2019: Zagadnienie tzw. grodów kultowych na wczesnośredniowiecznym Pomorzu.
Slavia Antiqua. Rocznik poświęcony starożytnościom słowiańskim, 59, s. 129–152.
Kiarszys, G., Banaszek, Ł., 2018: Dostrzec i zrozumieć. Porównanie wybranych metod wizualizacji
danych ALS wykorzystywanych w archeologii. Folia Praehistorica Posnaniensia, 22, s. 233–
Konstantinovski Puntos C., Luc M., 2022: Space-Time Analysis of Strongholds in the Southern
Section of the Polish-Ruthenian Borderland with Particular Emphasis on Carpathian Centers,
Research Using GIS Tools, Geoinformatica Polonica, 21, s. 95-104.
Konstantinovski Puntos C., 2022: Geo & Arche – dialog wschodniej perspektywy, wizualizacja
informacji geograficznej, fotografia, IGiGP UJ, Przemyśl – Kraków, s. 1-20.
Koperski A., 1979: Nowe stanowisko archeologiczne w województwie przemyskim, MSROA za
lata 1973-1975, 1964, MSROA, Rzeszów, s. 149-155.
Kotowicz P., 2005: System militarny Sanoka we wczesnym średniowieczu, Acta Militaria
Mediaevalia I Sztuka wojenna na pograniczu polsko-rusko-słowackim w średniowieczu,
Kraków – Sanok, s. 61-86.
Kozak J., 2021: Geografia: Podejście Cyfrowe, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej
Uniwersytetu Jagiellońskiego, Wydawnictwo IGiGP UJ, Kraków, s. 90.
Lisowska E., Jaworski K., 2021: 8th-10th century hillforts in the Sudetes – exploring current state
of research and observations, towards new horizons, Acta Archaeologica Carpathica, 56, s. 335–
Łapkowski P., 2004: Dolnośląska baza danych o stanowiskach archeologicznych In: Badania
archeologiczne na Górnym Śląsku i ziemiach pogranicznych w latach 2001–2002 (ed.)
Eugeniusz Tomczak, Śląskie Centrum Dziedzictwa Kulturowego w Katowicach, Katowice, s.
-322
Marszałek J., 1993: Katalog grodzisk i zamczysk w Karpatach, Warszawa, Wydawnictwo Kryciński
Nauka w Polsce: https://naukawpolsce.pl/aktualnosci/news%2C406184%2Ckolejne-grodziskasprzed-
-tys-lat-odkryto-kolo-jasla.html (dostęp: 20.04.2024).
Nsanziyera A., Rhinane H., Oujaa A., Mubea K., 2018: GIS and Remote-Sensing Application in
Archaeological Site Mapping in the Awsard Area (Morocco), Geosciences, 8(6), s. 1-21.
O’Driscoll J., 2017: Landscape prominence: Examining the topographical position of Irish hillforts
using a cumulative viewshed approach, Journal of Archaeological Science: Reports, 16, s. 73-
Olczak J., Siuchniński K., 1976: Typologia wczesnośredniowiecznych grodzisk Pomorza
Środkowego “Slavia Antiqua”, 23, s. 111-152
Olczak E., Tazbir J., 2009: Wielki Atlas Historyczny, Demart, Warszawa, s. 20-21.
Oxford: https://www.ox.ac.uk/news/2017-06-23-online-hillforts-atlas-maps-all-4147-britain-andireland-
first-time (dostęp: 20.07.2024)
Parczewski M., 2005: Czasopismo Acta Militaria Mediaevalia I Sztuka wojenna na pograniczu
polsko-rusko-słowackim w średniowieczu, Kraków – Sanok, s. 27-36.
Pasławski J., 2010: Wprowadzenie do Kartografii i Topografii, Nowa Era, Wrocław 2010, s. 196-
Pawlata L., 2015: Badania archeologiczne z użyciem metody LIDAR w lasach Nadleśnictwa Rudka
"Podlaskie Zeszyty Archeologiczne", 10-11, s. 199-213.
Pępkowska-Król A., Bobrek R., Wilk T., 2013: Przyroda polskich Karpat, Przewodnik
krajoznawczy, Ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony Ptaków – Marki, Leyko, s. 17-45.
Poleski J., 2004: Wczesnośredniowieczne grody w dorzeczu Dunajca, IA.UJ Księgarnia
Akademicka, Kraków, s. 324
Poleski, J., 2013: Małopolska w VI-X wieku : studium archeologiczne, IA.UJ, s. 54
Qgis2threejs (https://plugins.qgis.org/plugins/Qgis2threejs/ (dostęp: 14.04.2022).
Rajman J., 2018: Średniowieczne pogranicze w Karpatach: refleksje nad informacjami Jana
Długosza, Res Gestae. Czasopismo Historyczne, 6, s. 85-112.
Renfrew C., Bahn P., 2012: Archaeology. Theories, Methods and Practice. Thames and Hudson.
London, s. 231.
Reuter H.I, Nelson A., Jarvis A., 2007: An evaluation of void filling interpolation methods for
SRTM data, International Journal of Geographic Information Science, 21(9), s. 983-1008.
Rogers D., 2005: Developing a location research methodology, Journal of Targeting, Measurement
and Analysis for Marketing, 13(3), s. 201–208.
Schreg R., 2020: Human Impact on Hydrology. Direct and Indirect Consequences of Medieval
Urbanisationin Southern Germany, In: Nicola Chiarenza, Annette Haug and Ulrich Mülle (ed.)
The power of urban water, De Gruyter, Berlin/Munich/Boston, s. 249-264.
Sosnowska E., 2010: Kopiec Tatarski w Przemyślu, In: Sosnowska E. (ed.) Przemyśl
Wczesnośredniowieczny, a, Wydawnictwo Origines Polonorum, Warszawa, s. 349-363.
Štular B., Lozić E., 2022: Airborne LiDAR data in landscape archaeology. An introduction for nonarchaeologists.
Information Technology, 64(6), s. 247.
Tapete D., 2018: Remote Sensing and Geosciences for Archaeology, Geosciences, 8(2), s. 1-11.
Verhagen P., 2018: Digital Geoarchaeology, In: Siart C., Forbriger M., Bubenzer O. (ed.). Natural
Science in Archaeology, Springer, s. 20.
Vojteková J., Tirpáková A., Petrovič F., Izakovičová Z., Vojtek M., 2022: Spatial analysis of
historical objects with defensive function in Slovakia, Geocarto International, 37(25), s. 7556–
Welc F., Nitychoruk J., Solecki R., Rabiega K., Wysocki J., 2018: Results of integrated
geoarchaeological prospection of unique Iron Age hillfort located on Radomno lake island in
north-eastern Poland, Studia Quaternaria, 35(1), s. 55–71.
Wacnik A., Szczepanek K., Harmata K., 2006: Przemiany roślinności jako zapis zjawisk
osadniczych w okresie średniowiecza na terenach przyległych do Przełęczy Dukielskiej w
Beskidzie Niskim, W: Gancarski J. (ed.) Wczesne Średniowiecze w Karpatach Polskich, Krosno,
s. 742-747.
Współczynnik korelacji r-Pearsona - Predictive Solutions:
https://predictivesolutions.pl/wspolczynnik-korelacji-r-pearsona (dostęp: 24.07.2024).