GIS w archeologii - przykład prospekcji i inwentaryzacji dziedzictwa archeologiczno-przemysłowego

Rafał Zapłata
Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie
Wydział Nauk Historycznych i Społecznych
Polska

Marcin Borowski
MGGP Aero, Warszawa
Polska

Streszczenie

Celem artykułu jest ogólna prezentacja zastosowania GISu w archeologii, na przykładzie aplikacji wybranych narzędzi geoinformatycznych stosowanych w detekcji i inwentaryzacji dziedzictwa archeologiczno-przemysłowego. Tekst stanowi przede wszystkim prezentację wybranych elementów powstałego systemu geoinformatycznego, które umożliwiły prospekcję oraz dokumentację zabytkowych mielerzy z okolic Seredzic w woj. mazowieckim, w ramach projektu naukowego pt. „Zastosowanie skaningu laserowego oraz teledetekcji w ochronie, badaniu i inwentaryzacji dziedzictwa kulturowego. Opracowanie nieinwazyjnych, cyfrowych metod dokumentacji i rozpoznawania zasobów dziedzictwa architektonicznego i archeologicznego" realizowanego przez Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą „Narodowy Program Rozwoju Humanistyki”. Celem artykułu jest również schematyczna prezentacja procedury, powstałej na bazie literatury przedmiotu oraz przeprowadzonych prac, która została zastosowana w ramach realizowanego projektu do rozpoznania przykładowych obiektów zabytkowych.
Tekst składa się z czterech zasadniczych części: wprowadzenia, przekrojowego omówienia GIS w archeologii, prezentacji wybranych aspektów budowanego systemu geoinformatycznego, analizy i rezultatów badań oraz podsumowania.
Artykuł prezentuje system geoinformatyczny budowany na potrzeby projektu naukowego, z prezentacją jednego ze źródeł pozyskiwania geodanych – lotniczego skanowania laserowego oraz trzech analiz, umożliwiających detekcję obiektów zabytkowych: (1) analizę cieniowania zboczy (ang. hillshading; shaded relief), w tym wielokierunkowego cieniowania zboczy (ang. hill-shading from multiple directions); (2) analizę głównych składowych (ang. principal component analysis) oraz (3) lokalny model rzeźby terenu (ang. local relief model – (LRM).
Tekst stanowi zarys zaproponowanego podczas prac postępowania badawczego uwzględniającego składowe systemu geoinformatycznego, wraz z weryfikacją terenową rozpoznanych obiektów zabytkowych, która z pozytywnym wynikiem została dokonana na bazie przeprowadzonej prospekcji powierzchniowej.

Słowa kluczowe:

GIS; dziedzictwo archeologiczno-przemysłowe; LIDAR/ALS; metody nieinwazyjne

Pełny tekst:

PDF

Bibliografia

Bielenin K., 1962: Ancient centre of iron metalurgy in the region of Góry Świętokrzyskie (Świętokrzyskie Mountains). Archaeologia Polona t. IV: 221-234.

Devereux B., Amable G. Crow P., 2008: Visualisation of lidar terrain models for archaeological feature detection. Antiquity 82(316): 470-479.

du Monceau D., 1769: Sposob Robienia Węglow czyli Sztuka Węglarska w Języku Francuskim przez Pana Duhamel Du Monceau Napisana. Tłumaczenia Niemieckiego notami pomnożona, a teraz dla przysłużenia się Narodowi, staraniem i kosztem I. W. Imc. Pana Jacka Małachowskiego [...] na Oyczysty ięzyk przełożona, i do druku Podana. Warszawa. Dostęp 02.05.2013 r. http://winntbg.bg.agh.edu.pl/skrypty4/0488/

Hesse R., 2012: Detecting former field systems with airborne LIDAR – an overview of current methods. Poster. Dostęp 02.05.2013r. http://www.academia.edu/1941481/Detecting_former_field_systems_with_airborne_LIDAR_-_an_overview_of_current_methods

Jasiewicz J., 2009: Zastosowanie analiz geoinformacyjnych w badaniu dawnych procesów osadniczych. [W:] Zwoliński Z. (red.), GIS – platforma integracyjna geografii, Poznań: UAM: 175-195.

Kałagate S., Osypiński P., Stachowiak P., 2012: Relikty późnonowożytnego mielerza odkryte na stanowisku nr 4 w Wilkowie, gm. Świdnica, pow. zielonogórski, woj. lubuskie. Archeologia Środkowego Nadodrza t. IX: 241-249.

Kamermans, H., 1999: Predictive modelling in Dutch archaeology, joining forces. [In:] Barceló J.A., Briz I., Vila A. (eds.), New techniques for old times. CAA98 Computer applications and quantitative methods in archaeology. Oxford: Archaeopress: 225-229.

Kamermans H., 2000: Land evaluation as predictive modelling: a deductive approach. [In:] Lock G., (ed.) Beyond the Map. Archaeology and Spatial Technology. Amsterdam-Berlin-Oxford-Tokyo-Washington: IOS Press: 124-146.

Laudański Z., Mańkowski D.R., Flaszka M., 2012: Eksploracyjna analiza czynnikowa w badaniach struktur zespołu zmiennych obserwowanych. Biuletyn Instytutu Hodowli i Aklimatyzacji Roślin nr 263: 75-89.

Ludemann T., 2012: Airborne laser scanning of historical wood charcoal production sites – a new tool of kiln site anthropology at the landscape level. [In:] Badal E., Carrinón Y., Macias M., Ntinou M., (eds.) Wood and charcoal. Evidence for human and natural History. Valencia: 247-252.

Lisdorf J., 2011: Köhler über der Kohle. Ausgrabung von Holzkohlemeiler am Tagebau Jänschwalde. Ausgrabungen im Niederlausitzer Braunkohlenrevier-Arbeitsberichte zur Bodendenkmalpflege in Brandenburg z. 8: 213-223.

Rączkowski W., 2002: Archeologia lotnicza – metoda wobec teorii. Poznań: UAM.

Radwan M., 1959: Interpretacja odsłoniętych mielerzy świętokrzyskich. Kwartalnik Historii Kultury Materialnej r. 7, nr 3: 373-376.

Stular B., Kokalj Z., Ostir K. L., N., 2012: Visualization of lidar-derived relief models for detection of archaeological features. Journal of Archaeological Science 39: 3354-3360.

Terrasolid, 2013: TerraModeler User’s Guide i TerraScan User’s Guide. Dostęp 22.11.2013 r. https://www.terrasolid.com/download/user_guides.html

Wężyk P., Szostak M., Tompalski P., 2010: Aktualizacja baz danych SILP oraz Leśnej Mapy Numerycznej w oparciu o dane lotniczego skaningu laserowego. Archiwum Fotogrametrii, Kartografii i Teledetekcji vol. 21: 437-446.

Zagajewski B., Jarocińska A., Olesiuk D., 2008: Metody i techniki badań geoinformatycznych. Warszawa. http://www.telegeo.wgsr.uw.edu.pl/bz/Zagajewski_Jarocinska_Olesiuk_cpo.pdf

Zapłata R., 2013: Sprawozdanie cząstkowe z badań nieinwazyjnych przeprowadzonych w III/IV kwartale 2012 r. oraz I kwartale 2013 r. na terenie Leśnictwa Seredzice oraz Polany (część S). Projekt naukowy pt. „Zastosowanie skaningu laserowego oraz teledetekcji w ochronie, badaniu i inwentaryzacji dziedzictwa kulturowego. Opracowanie nieinwazyjnych, cyfrowych metod dokumentacji i rozpoznawania zasobów dziedzictwa architektonicznego i archeologicznego”. [kwiecień 2013, maszynopis w archiwum UKSW oraz WMKZ - Radom], Warszawa.

Zapłata R., 2013: Zastosowanie fotogrametrii oraz teledetekcji w ochronie, badaniu i inwentaryzacji dziedzictwa archeologiczno-architektonicznego – zarys projektu na przykładzie ruin zamku w Iłży. [W:] Seidel-Grzesińska A., Stanica-Brzezicka K. (red.), seria Cyfrowe spotkania z zabytkami, t. 4 (w druku),Wrocław.

Zientara B., 1954: Dzieje małopolskiego hutnictwa żelaznego XIV-XVII wiek. Warszawa.

Zwoliński Z., 2009: Rozwój myśli geoinformacyjnej. [W:] Zwoliński Z. (red.), GIS – platforma integracyjna geografii. Poznań: 9-21.